Eind 19e eeuw constateert de filosoof Friedrich Nietzsche tot zijn schrik dat God ‘dood’ is en voor de ’verlichte’ mensheid niet langer meer als het hoogste gezag aan de hemel schittert (zie Die Fröhliche Wissenschaft). Nietzsche maakt zich daar tegelijkertijd grote zorgen over. Heeft de mensheid niet een al te grote broek aangetrokken? ‘Was taten wir, als wir diese Erde von ihrer Sonne losketteten?’ Wat zijn de consequenties van dit overmoedige Verlichtings-denken? Als hij zich die vragen stelt, voelt hij aan, dat op dat moment nog niemand de mogelijke gevolgen beseft: ‘Ich komme zu früh…(.…). Dies ungeheure Ereigniss ist noch unterwegs und wandert, — es ist noch nicht bis zu den Ohren der Menschen gedrungen’ schrijft hij in de zelfde tekst. En die situatie zou nog lang zo blijven.

Inmiddels is de wereld méér dan een eeuw verder en begint er langzaamaan iets van de roep van Nietzsche tot de wereld door te dringen. Dat is ook niet verwonderlijk. De secularisering heeft de afgelopen eeuw genadeloos en uitbundig om zich heen gegrepen. Alles wat zijn macht en gezag ontleende aan het “goddelijke”, van kerk tot monarchie, van bisschop tot koning, heeft autoriteit, aanzien en onaantastbaarheid verloren. Wat daarvan nog rest is voor velen niet meer dan dode tradities en rituelen die soms nog worden opgepoetst om iets van de oude glans te behouden. Maar veel méér dan toeristisch amusement of folklore is het niet.

Ook zonder externe God draait de wereld lekker door op het rad van de moderne technologie. De verlichte mens heeft inmiddels zelfs een nieuw ideaal, het transhumanisme, waarin de verlichte mens notabene zichzélf tot God heeft gekroond: de Homo Deus. In de hybris van dit vooruitgangsdenken speelt het ‘Memento Homo’ (‘bedenk dat je slechts een mens bent’, een uitspraak die door een speciale slaaf in het oor van de door het volk bejubelde Ceasar werd gefluisterd), geen enkele rol van betekenis meer. Reden genoeg dus om de zorgen van Nietzsche serieus te nemen.

Een prachtige illustratie van deze totale ommekeer in waarden is te zien in de Netflix-serie over het Britse Koningshuis: The Crown. Het leven van Elizabeth die in 1952 tot koningin werd gekroond, speelt zich af tegen de achtergrond van de val van het grootste imperium ooit, het Britse Rijk, dat net na de eerste wereldoorlog een kwart van de toenmalige wereldbevolking omvatte. De val van het Rijk kan grotendeels verklaard worden, doordat de ‘goddelijke’ status en het gezag van de Britse Monarchie in een sterk veranderende wereld opeens niet meer onvoorwaardelijk door de ‘verlichte’ lidstaten werd geaccepteerd. In de serie zie je Elisabeth daar geweldig mee worstelen. Het bij elkaar houden van het Britse Rijk gaat niet meer vanzelf en ook in Engeland groeit door de socialisten het verzet tegen de Monarchie. De goddelijke aura die de Britse Monarchie ooit omringde lijkt zijn bindende kracht verloren te hebben. Elizabeth ziet het gebeuren en wil er iets aan doen, maar wat?

Regelmatig gaat ze in The Crown te rade bij haar grootmoeder (Queen Mary, gemalin van Georg V). Twee werelden ontmoeten elkaar. Aan de ene kant de oude koningin-moeder (M) die volledig gelooft in de goddelijke status van de Britse Monarchie en de bovenmenselijke rol van de Queen. Aan de andere kant Elisabeth (E) die ziet hoe de wereld om haar heen verandert en die, om als koningin iets te betekenen, een méér menselijk gezicht wil laten zien. De opvattingen botsen. In één van die conversaties geeft Elizabeth aan iets voor haar volk, dat het moeilijk heeft, te willen doen.

(E) “It doesn’t feel right, as head of state, to do nothing”.  

(M) “It is exactly right.” 

(E) “Is it? For surely, doing nothing is no job at all?

(M) To do nothing is the hardest job of all. And it will take every ounce of energy that you have. To be impartial, is not natural, not human. People will always want you to smile, or agree or frown and the minute you do, you will have to declare the position, a point of view. And that’s the one thing as souvereign that you are not entitled to do. The less you do, or say or smile … (E) ..or think, or feel, or breath, or exist..  (M) ..the better.”

In een andere conversatie in de serie vraagt Elizabeth aan Mary of deze echt gelooft, zoals ze in een brief geschreven heeft, dat de rol van koningin een ‘calling from the highest source is, from God himself’? Het antwoord van Mary, die lijdend aan een dodelijke longziekte, rokend in bed ligt, is uniek en geeft qua inhoud, toon en houding een diep inzicht in het trotse karakter van de Britse Monarchie. Tegelijkertijd is het een helder bewijs dat het Verlichtings-denken nog niet tot haar geest is doorgedrongen.

(M) ”Monarchy is God’s sacred mission to grace and dignify the earth. To give ordinary people an ideal to strive towards, an example of nobility and duty to raise them in their wretched lives. Monarchy is a calling from God. That is why you are crowned in an abbey, not a government building. Why you are anointed, not appointed. It’s an archbishop that puts the crown on your head, not a minister or public servant, which means that you are answerable to God in your duty, not the public”.

Terug naar de werkelijkheid van vandaag. Ook de echte queen Elizabeth zal nog dagelijks met dit lastige dilemma worden geconfronteerd en daar haar weg in moeten vinden.  Want God mag dan, volgens Nietzsche, dood zijn, en de verlichte mens, volgens de transhumanisten, de toekomst hebben, maar de traditie is taai en geeft zich niet snel gewonnen. En waarschijnlijk niet zonder reden.  

Duidelijke taal voor Elizabeth, maar wat kan ze er nog mee. De Monarchie heeft niet meer die stabiliserende werking op de samenleving als in voorgaande decennia. Ze kan niet meer op de goddelijke status van haar rol terugvallen en zoekt een humanere insteek. Mary gelooft daarentegen nog heilig in de stabiliserende functie van de Britse Monarchie, maar ook in de transcendente rol van the Queen. In de Netflix-serie probeert Elizabeth op moedige wijze in haar handelen beide kanten te combineren en gelijk op te laten gaan en dat gaat haar bewonderingswaardig goed af. Daar kunnen de transhumanisten nog iets van leren.

Zie hier het fragment: Netflix; S1A4; Act of God; 18.50 – 22.00. De filmbeelden van Netflix zijn auteursrechtelijk beschermd, waardoor ze niet op de pagina getoond kunnen worden.