In de indrukwekkende documentaire ‘The Fog of War’ van Errol Morris uit 2003 blikt Robert S. McNamara terug op de tijd, dat hij in de Verenigde Staten Minister van Defensie was in de periode John F. Kennedy en Lyndon Johnson (1961 – 1968). In ’11 levenslessen’ gaat hij op 86-jarige leeftijd moedig in op de grote gebeurtenissen die in die tijd plaatsvonden en waarin hij als US Secretary of Defense een cruciale rol speelde: o.a. de Cuba-crisis en de Vietnamoorlog.

De titel van de documentaire draagt McNamara zelf aan: ‘It’s a wonderful phrase: The Fog of War’. What it means, is that war is so complex that it is beyond the ability of human mind to comprehend all variables. Our judgements and understanding are not adequat. (..) It’s not that we are not rational. We are rational. But reason has limits”. Daarmee geeft hij aan, dat de beslissingen die in die tijd mede door hem genomen zijn, nooit helemaal rationeel waren. Dat heeft tot fouten geleid; fouten die in oorlogssituaties verregaande consequenties kunnen hebben. Bijvoorbeeld het op basis van ‘optimistische statistieken’ continueren van de Vietnamoorlog wat feitelijk tot een immens aantal, o.a Amerikaanse slachtoffers heeft geleid. Veel Amerikanen zagen McNamarra, dan ook als het symbool van een afschuwelijke en zinloze oorlog.

Pas op hoge leeftijd verbrak McNamara het zwijgen over Vietnam en gaf hij toe, dat er grote inschattingsfouten door het Amerikaanse leger en hemzelf zijn gemaakt. Er wordt wel verondersteld, dat zijn rol als president van de Wereldbank die hij na zijn ministerschap ging vervullen, bewust of onbewust een vorm van boetedoening is geweest. Die veronderstelling wordt enigszins bevestigd door een indrukwekkende scene uit de documentaire waarin McNamara terugblikt op de moord op John F. Kennedy in 1963. Wat begint met een zakelijk verslag van de feiten (hij wordt gebeld door Bobby Kennedy die meldt dat de president is neergeschoten), eindigt in een geëmotioneerd verhaal waarin de relatie van McNamara tot Kennedy aan de oppervlakte komt en ook het verdriet om diens dood zichtbaar wordt.

De scene is prachtig opgebouwd. Het begint met vertraagde beelden van een wachtende John F. Kennedy voorafgaand aan de opnamen voor een televisietoespraak. Dit levert op zich al unieke beelden op die een diepe indruk achter laten. Wat opvalt is de waarneembare bijna meditatieve kalmte van de president. Er is geen hectiek, er wordt niet gesproken en zijn geen mensen met hem bezig. Hij zit gewoon, wacht en kijkt; beelden van een doodgewone situatie die je meestal niet ziet van een president van zijn statuur en zo’n land. De rust van dat moment wordt nog intenser door de vertraging van de beelden, alsof de tijd wordt uitgerekt. Je krijgt als toeschouwer het gevoel dat je tegenover Kennedy zit, een wonderlijk gevoel van nabijheid en intimiteit. Dat wordt nog eens versterkt, omdat Kennedy je via de lens aankijkt. Zijn blik komt bij je binnen en roept de pijnlijke herinnering op van een sprankelend leven, maar tegelijkertijd van het afschuwelijke lot van deze leider.

Al tijdens de beelden van de wachtende Kennedy begint McNamara te vertellen over hoe hij werd geïnformeerd over de moord op de president en wat hij daarna allemaal aan praktische zaken heeft ondernomen. Hij praat geëmotioneerd over het bezoek aan de militaire begraafplaats Arlington Cemetery en zijn overleg met Jackie Kennedy over de plek waar haar man begraven zou worden. Tijdens het vertellen wordt in het gezicht van McNamara langzaam het verdriet zichtbaar, dat zich al die jaren achter de coulissen van zijn drukke en formele bestaan heeft schuilgehouden. Dat het verdriet getriggerd wordt door de persoonlijke herinnering aan John F. Kennedy lijdt geen twijfel; maar dat het verdriet breder is, dan het verlies van zijn vriend alleen, ook niet. Hij is méér verloren dan dat. Het is alsof alle schuld, pijn en verdriet die al die jaren in zijn lijf heeft rondgedoold via de documentaire een weg naar buiten zoekt en om vergeving vraagt.

The Fog of War is één lange biecht van een man die met velen in de stellige overtuiging verkeerde, dat het communisme voor de beschaving bevochten moest worden en die daardoor de Vietnamoorlog jarenlang heeft doorgezet; een man die er uiteindelijk achter is gekomen, dat hij daarmee in al zijn oprechtheid vanuit een humanitair standpunt toch een gruwelijke beoordelingsfout heeft gemaakt en daarover getuigenis aflegt.

Het maakt zijn beslissingen en de consequenties daarvan niet ongedaan. Maar zijn moed om, ondanks de blijvende schuld, met zichzelf en de wereld in het reine te komen door zijn verhaal te vertellen, is bewonderenswaardig.

Zie hier het bijzondere fragment: