Vier vergeten vrouwen: Fortitudo, Temperantia, Justitia en Prudentia.
De mensheid heeft in de afgelopen eeuwen heel wat nagedacht over de ideale samenleving en inmiddels een flink aantal pilots gedraaid. Het resultaat stemt echter niet tot tevredenheid. Er is zonder meer veel goeds gerealiseerd, maar is altijd wel weer een plek waar het rot naar binnen kruipt en zijn vernietigende sporen achterlaat. Dat geldt tot in onze tijd. Voorbeelden ervan vinden we dagelijks in het nieuws.
Dat de dingen zo gaan in de wereld, weten we natuurlijk allang. We weigeren het echter te accepteren. Dus blijven we nieuwe samenlevingsvormen zoeken, nieuwe systemen, structuren en modellen die misschien wél werken. Daar zijn we mensen voor. De vraag is alleen: zoeken we wel goed? Is het wel een structuur-vraagstuk? Zien we niet iets fundamenteels over het hoofd? Zijn we ergens onderweg in onze geschiedenis niet iets essentieels vergeten?
Als ik door dit soort vragen overvallen word, leidt dat meestal tot wat gehang voor de boekenkast. Gedachtenloos loop ik dan wat boektitels af en wacht op de innerlijke aandrang om er een boek uit te pakken. Dit keer viel mijn oog op de Socratische dialoog ‘Politheia’ (‘The Republic’) van de Griekse filosoof Plato, geschreven rond 360 v.Chr. De eerste gedachte is dan natuurlijk, wat kan daar nou instaan waar we vandaag de dag nog iets aan hebben? Aan de andere kant, zoveel Plato’s lopen er tegenwoordig niet meer rond en bovendien gaat het boek over het karakter van de ideale Staat. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt en ik begon te lezen.
Inmiddels heb ik het boek uit. Ik begrijp nu waarom ‘The Republic’ in 2001 onder ‘scholars’ gekozen is tot het beste filosofieboek aller tijden. Wat een rijkdom aan ideeën en inzichten. De vraag is natuurlijk, hebben we er ook wat aan in deze tijd? Beslist, maar dat wil niet zeggen dat Plato’s ideeën over de ideale Staat een panklaar governancestructuur voor onze moderne samenleving bieden. Daarvoor zijn de verschillen tussen de oud-Griekse cultuur en die van ons eenvoudig te groot. Nee, de kracht van ‘The Republic’ ligt in Plato’s gedachten over het geestelijke fundament van die ideale Staat. Dat zijn wij namelijk zelf en niet een structuur of een systeem.
Als eerste van de klassieke denkers, schetst hij een magistraal denkbeeld, namelijk dat er vier menselijke krachten of kwaliteiten zijn die, indien aanwezig en ingezet, de basis vormen van de perfecte Staat. Socrates (de hoofdrolspeler in de dialogen van Plato) zegt het als volgt: ‘And being perfect, is therefore wise and valiant (brave) and temperate and just.’ Met die uitspraak is het denkbeeld van de ‘vier kardinale deugden’ geboren. Cicero, de Romeinse staatsman en filosoof (106-43 v.Chr.) verwoordt het later in zijn ‘De Inventione’ als volgt: ‘Virtue may be defined as a habit of mind (animi) in harmony with reason and the order of nature. It has four parts: wisdom (prudentiam), justice, courage, temperance.’ Ook voor deze denker vormen de vier deugden de constituerende kwaliteiten en mindset achter een waar en harmonieus leven en leidt het ontbreken ervan uiteindelijk tot chaos en ellende.
Echter, wijsheid (onbevangen inzicht in het leven), moed (de durf om dat inzicht te volgen), gematigdheid (zelfbeheersing, het vermogen om te wachten) en rechtvaardigheid (afwegen en ergens voor gaan staan) zijn in deze wereld geen vanzelfsprekendheden. Volgens Plato moeten deze krachten dan ook eerst bij mensen ontwikkeld worden. Dat is het ultieme doel van de klassieke educatie en scholing. Pas als deze kwaliteiten zijn aangeleerd en eigen zijn gemaakt, kunnen deze deugden de dragende krachten gaan vormen van de ideale Staat.
In de kunst uit de Middeleeuwen en de Renaissance zijn de kardinale deugden veelal afgebeeld als vier vrouwen met de Latijnse namen Fortitudo, Temperantia, Justitia en Prudentia. We vinden ze in kunstwerken terug als raadgevers van het formele gezag. De gezagdrager, de ‘ruler’, laat zich bij regeringszaken door de vier vrouwen adviseren bij zijn oordeels- en besluitvorming. De functie van deze kunstwerken was de gezagdrager een spiegel voor te houden, een vorstenspiegel. Deze werd er aan herinnerd het beste uit zichzelf te halen en deze krachten in te zetten bij het aansturen van zijn stad of land.
Dit Platoonse, door het Christendom geadopteerde denkbeeld krijgt echter in de loop van de geschiedenis geduchte tegenstand. In de 16e en 17e eeuw verdwijnt de aandacht voor de kardinale deugden geleidelijk naar de achtergrond. Moderne denkers als Machiavelli beschouwen de deugden niet langer als een solide basis voor een goed geordende samenleving. De mens is grillig, onbetrouwbaar en zwak; je kunt op zijn deugdzaamheid geen samenleving bouwen. Ratio, wetgeving en handhaving bieden voor Machiavelli méér kans op echte stabiliteit en geven het formele gezag méér macht en zekerheid over wat er gebeurt. En daarmee wordt de toon gezet voor een nieuwe ordenings- en inrichtingswijze die, gesterkt door wetenschap en technologie, de westerse samenleving geleidelijk heeft gevormd tot wat deze momenteel is: rationeel, technocratisch, bureaucratisch, ‘beschaafd’. Maar ook, en dat is de keerzijde, gefragmenteerd en oppervlakkig met wilde en broeierige onderstromen die regelmatig tot uitbarsting komen.
Wat betreft de vier vrouwen, de kardinale deugden, deze spelen nu geen zichtbare rol van betekenis meer, noch in de opvoeding, noch in de samenleving. Ze zijn gereduceerd tot decoratie, tot klassieke tuttigheid; gedateerd speelgoed dat we ontgroeid zijn. Leuk misschien voor een enkele kunsthistoricus of verzamelaar, maar verder nutteloos en overbodig. Op het podium van deze tijd zijn ze passé, weggestuurd achter de coulissen van het wereldtoneel en uiteindelijk vergeten. En zo zal het nog wel even blijven.
- De ‘ruler’ omringd door zijn raadgevers: de vier kardinale deugden samen met Vrede (links) en Grootmoedigheid (4e van links). Fragment uit ‘Il Buon Governo’ van Lorenzetti (+/- 1350).
OBSERVATIONS 